Inspiratie
‘The man who never in his mind and thoughts traveled to heaven is no artist’.
William Blake. Door de eeuwen heen is de kunstenaar beschouwd als een soort middelaar tussen hemel en aarde door mensen die geconfronteerd werden met de raadselachtige, vaak bovennatuurlijk lijkende, creatieve gave van uniek getalenteerde individuen. Inderdaad is de uitkomst van de scheppingsdrift soms zo wonderlijk en schijnbaar boven het gewoon menselijke verheven dat de beschouwer in bewondering en in adoratie verstomt.
Het kunstwerk is dan zo zwanger van het onbekende, van het geheimzinnige,dat het denken verstilt, het hart zich opent en een enkele keer de tranen vloeien. Het is deze mysterieuze diepte die de ziel van de beschouwer doet resoneren met de ziel van het kunstwerk.
Of in de woorden van de grote symbolist George Frederic Watts:
“Profoundly deep in the human mind exists a spiritual yearning dependent on no special creed, questions by nature left without response, yearnings the most perfect knowledge of material things will never stifle. The true prophet, be his language prose or poem, art or music, can transport to regions where earth takes its place among the stars and something beyond of heaven’s infinity seems borne upon the air”.
Uiteraard kan het kunstwerk een schilderij, een gedicht of een symfonie zijn. Elke kunstuiting kan drager zijn van deze geheimzinnige aanwezigheid, zoals ieder zintuig kan dienen als kanaal om deze hemelse boodschapper in de ziel te ontvangen.
Of het kunstwerk is juist in staat om de mens op schokkende wijze te confronteren met de onverkende en weggestopte schaduwzijde van zijn innerlijke wereld zodat de boodschapper vanuit de hel lijkt te zijn afgedaald om echter later tot het besef te komen dat inzicht in duisternis vaak voorwaarde is tot geboorte in licht. De aanwezigheid van deze inhoud in een creatieve uiting leidt tot een kunstwerk in de ware zin van het woord.
Dit is wat William Blake (1757-1827), zelf een beeldend magiër, bedoelde met het bovenstaande citaat. Het is het geheim van de poëtische intensiteit in de schilderijen van John William Waterhouse, het is de aanwezigheid van stille vervreemding en eenzaamheid in de werken van de Chirico, de hartverscheurende schoonheid van het adagio uit de achtste symfonie van Anton Bruckner getuigt ervan en de mystieke tederheid in de poëzie van Rabindranath Tagore’s “Gitanjali”.
Het is in deze zin dat de kunstenaar een roeping heeft als middelaar tussen geest en materie. Zoals de mysticus zijn diepste innerlijke ervaringen van het onverwoordbare stamelend probeert te verwoorden zo heeft de kunstenaar de taak en de mogelijkheid om door middel van het beeld het bewustzijn van de beschouwer te stimuleren en te beïnvloeden.
Omdat de kunstenaar alleen in staat is dié aspecten van zijn bewustzijn en werkelijkheidsbeleving in zijn kunst te integreren die authentiek doorleefd zijn ,volgt hieruit dat de kunstenaar een verantwoording heeft met betrekking tot de kwaliteit van zijn persoonlijke leven. Hetzelfde geldt overigens voor de kwaliteit en integriteit van het werk dat de kunstenaar toont aan zijn publiek.
Een meditatieve levensinstelling staat per definitie meer open voor de inwerking van inspiratie dan een levensinstelling ontdaan van iedere vorm van verinnerlijking en zelfonderzoek. Voor Paul Klee ( 1879-1940) was een verinnerlijkte levensinstelling een belangrijke voorwaarde tot het creëren van kunst:
“It is the artist’s mission to penetrate as far as may be toward that secret ground where primal law feeds growth. Which artist would not wish to dwell at the central organ of all motion in space-time ( be it the brain or the heart of creation) from which all functions derive their life? In the womb of nature, in the primal ground of creation, where the secret key to all things lies hidden?… Our beating heart drives us downward, far down to the primal ground”.
Overigens moet worden gezegd dat niet alleen de esoterisch spirituele levensinstelling de ontvankelijkheid vergroot voor inspiratie en overtuigende kunstwerken. Spiritualiteit is meer dan esoterie.
Zogenaamde esoterische kunst blijft veelal steken in het creëren van mentaal bepaalde kunst waarbij het kunstwerk eerder dient als bewijs van verworven boeken- en symbolenkennis dan als authentieke zielsbeleving. Dergelijke kunst verwordt tot een geheimtaal voor zogenaamde ingewijden, een valkuil waarin ook veel moderne kunstuitingen lijken te zijn gevallen. Een universele zeggingskracht wordt dan ingeruild voor een beperkt elitair vakjargon,en de natuurlijke archetypische directheid van beelden wordt vervangen door vage concepten of mentale gymnastiek.
De kunstenaar die bewust onderzoek doet naar de diepten en mogelijkheden van zijn existentie en tevens over de middelen beschikt om de verworven inzichten geïnspireerd te verbeelden is in de ware zin van het woord een middelaar tussen hemel en aarde. Alleen wie de moed heeft dit pad te betreden is een kunstenaar in de zin van het citaat van Blake.
Gedurende een periode van meer dan twintig jaar ben ik als kunstschilder vertrouwd geraakt met de werking en het mysterie van het fenomeen inspiratie. Het is opmerkelijk dat het proces van inspiratie in zo’n hoge mate deel kan worden van je binnenwereld dat het grote wonder daarvan pas op de voorgrond treedt wanneer je afstand neemt en er bijvoorbeeld over gaat nadenken om het te beschrijven.
De ervaring van inspiratie is uiteraard een zeer subjectief gebeuren en is onlosmakelijk verbonden met de unieke individualiteit van het medium waardoor de creatieve impuls zich kenbaar moet maken. Door contacten met andere kunstenaars en het bestuderen van verslagen van kunstenaars uit het verleden is het me duidelijk geworden dat de processen achter het fenomeen inspiratie, maar ook de uitingsvormen ervan, zeer verschillend kunnen zijn.
Toch kunnen al deze verschillende manieren van inspiratiebeleving globaal beschreven worden onder twee categorieën: de direct visionaire inspiratie en de meer gedoseerde en geleidelijke vorm hiervan. Het woord inspiratie verwijst naar “in de geest (spirit) zijn”.
Inspiratie betekent dat de ontvanger hiervan openstaat voor de inwerking van bovenpersoonlijke zielsinhouden, voor invloeden uit zijn diepere zelf. De visionaire kunstenaar wordt tijdens het inspiratieproces meestal letterlijk overrompeld door deze innerlijke activiteit en krijgt de creatieve energie als het ware in zijn totale kracht aangeleverd in de vorm van beelden, muziek of ideeën.
Bij dit doorgaans zeer gevoelige en intuïtieve type kunstenaar is de grenslijn tussen onbewuste en bewuste binnenwereld zeer dun. Hij heeft vaak een intens droomleven en is regelmatig onderhevig aan sterke gemoedsschommelingen. Omdat deze extremere bewustzijnskenmerken uitzonderlijk zijn gebruiken sommige hedendaagse visionaire kunstenaars psychedelische middelen of beoefenen ze bewustzijnstechnieken om de gevoeligheid van de geest te stimuleren.
In het verleden was bijvoorbeeld William Blake zo’n visionaire kunstenaar. De variant van geleidelijke inspiratie lijkt minder spectaculair maar is feitelijk een fascinerend proces waarbij gesproken kan worden van een samenspel van meer verstandelijke én spirituele factoren. Het psychologische type mens dat hierbij aansluit is het meest voorkomende type,en daarom vertegenwoordigt déze vorm van inspiratie de manier waarop de muze veelal haar spel speelt in de kunstenaarsziel. Het is met deze vorm waarmee ik zelf als kunstschilder intens vertrouwd ben geraakt en die ik met verwondering als ook met eerbied onderga.
Om iets te kunnen vertellen over dit proces of over inspiratie in het algemeen moet ik me bewust zijn van het feit dat ik spreek vanuit datgene wat voor mij belangrijk is als beeldend kunstenaar en dat ik me alleen kan begeven binnen een gebied dat in zekere zin al afgebakend en begrensd is door mijn persoonlijke keuze en artistieke voorkeuren.
Kunstenaars die werken vanuit andere artistieke voorkeuren zullen ongetwijfeld hún fascinerende verhaal kunnen vertellen! Na de beëindiging van een schilderij is er voor mij meestal een periode van wat rusteloos bijkomen van het voorbije artistieke avontuur.
Nog niet in staat om in het volgende project te duiken is het een kwestie van wachten totdat de eerste voorzichtige signalen van aankomende inspiratie zich aandienen. Voor mij dient die eerste prille inspiratie zich meestal aan in de vorm van een vage sfeerduiding of gevoelsbeeld waarbij het essentieel is dat deze eerste impuls geworteld is in een authentieke existentiële ervaring of intuïtie.
In mijn schilderij “The discovery” ( zie afbeelding), werd deze eerste impuls gevoed door intens beleefde existentieangsten en sterfelijkheidgevoelens. Dit alles in een periode waarin ik me fysiek niet gezond en psychisch zeer kwetsbaar voelde . Deze eerste emotionele lading begon zich in mijn geest te verbinden met een beeld dat ik had van mijn dochter Rowanne.
De authentieke ervaring en de hierbij behorende emoties zijn de kern van deze fase en de krachtige drang om deze emoties in een beeld te vangen is de kracht van inspiratie.
Of in de woorden van George Frederic Watts(1817-1904):
”perceptions and emotions are shut up within the human soul, sleeping and unconscious, till the poet or the artist awakens them”.
Het is de periode van incubatie waarbij creatieve inspiratie de ziel van de kunstenaar voorbereidt tot het scheppingsproces. Dit is het stadium van het kunstwerk in zaadvorm; niets anders dan dit zal het uiteindelijke kunstwerk zijn ziel en energie verlenen. Ontbreekt deze dimensie, dan is de term kunstwerk hier niet echt van toepassing en is op zijn best sprake van een vaktechnisch goed product.
Dat gold ook voor Kandinsky die schreef dat de waarde van een kunstwerk niet wordt bepaald door kwaliteiten.
“on the surface, in externals, but in the root of all roots- in the mystical content of art”.
In de volgende fase wordt gezocht naar een beeld om de eerste inspiratie met vorm te bekleden. Om terug te komen op mijn schilderij “The discovery” begon de originele emotionele lading zich in mijn geest te verbinden met een beeld dat ik had van mijn dochter Rowanne. Door deze verbinding werd een krachtige, bijna archetypische betekenis verleend aan de meisjesfiguur die door de plaatsing van de figuur in een omgeving van verval nog aanzienlijk werd versterkt!
Om dit alles vast te leggen werkt een snelle houtskooltekening in grijstonen en zwart-wit contrasten voor mij het beste. Belangrijk is het om de verleiding te weerstaan deze eerste inspiratie in een rustig uitgewerkte tekening te vangen omdat dan veel van de authentieke emoties en beeldende inzichten verloren kunnen gaan.
De emoties moeten op dynamische wijze, tijdens een intens proces, geregistreerd en gevangen worden. Het moet een ruwe snelle schets worden die de kracht van het oorspronkelijke beeld als het ware bevriest en vastlegt. In deze fase ben ik meestal zeer emotioneel geladen en schommel ik tussen stemmingen van onrust en angst om de essentie van de originele gevoelsblauwdruk te missen en een zekere exaltatie wanneer de oorspronkelijke inspiratie zichtbaar wordt in het zich vormende beeld. Is de schets goed dan is een solide basis gelegd voor een bezield kunstwerk!
De volgende fase van de onderschildering bestaat doorgaans meer uit transpiratie dan uit inspiratie. Dit is de fase waarin de vorm, die al min of meer in de eerste schets geïnspireerd was vastgelegd, met veel geduld en doorzettingsvermogen moet worden vertaald in verf.
Vergeleken met de eerste fase van incubatie en de tweede fase van tekenen is dit een meer rationele en taaiere klus! Maar zodra de eerste transparante kleurlagen worden gelegd doet de magie van de kleur alle leed vergeten en is vanaf dat moment het fascinerende proces begonnen om door middel van kleur, sfeer en toonwaarde de oorspronkelijke inspiratie te verbeelden en naar zijn hoogst mogelijke intensiteit te leiden!
Het is nu dat de scheppende ziel keer op keer verrast wordt door vondsten en effecten die niet lijken voort te komen uit eigen initiatief en werkzaamheid, maar eerder een mysterieuze en transcendente oorsprong suggereren. Het hart kan dan zo geraakt worden door verwondering en schoonheidsbeleving dat tranen kunnen vloeien!
Dit zijn als het ware geschenken die onderweg worden aangereikt; het betekent geenszins dat van transpiratie tot aan de voltooiing geen sprake zou zijn. Integendeel. Zo ontplooit zich het proces dat leidt tot incarnatie van de originele geestimpuls in een materieel kunstwerk. De aanwezigheid van ware inspiratie waarborgt dat het kunstwerk altijd zal blijven fascineren door iets wat voorbij het werk zelf zijn oorsprong heeft in de mysterieuze diepten van de ziel. Dit is het geschenk wat kunst aan de mens te bieden heeft.
‘Yet as long as humanity is humanity, man will yearn to ascend the heights human footsteps may not tread, and long to lift the veil that shrouds the enigma of being, and he will most prize the echo of this longing in even the incoherent expression of literature, music and art’. – George Frederic Watts.